Αρχαιολογικός πλούτος στο Δήμο Φυλής: Από την αδράνεια στην οριστική εγκατάλειψη;

Του Δημήτρη Μπουρίκου

Πολιτικός- Κοινωνικός επιστήμονας, υπ.δρ. Παντείου Πανεπιστημίου

 Η αφορμή….

Στην πρόσφατη διαβούλευση (Ηλεκτρονικό Περιβαλλοντικό Μητρώο Υπ. Περιβάλλοντος, έληξε 3.2.2021) για τη μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων (ΜΠΕ) της ολοκληρωμένης εγκατάστασης διαχείρισης απορριμμάτων (ΟΕΔΑ) Δυτικής Αττικής (στο Δήμο Φυλής),  αναφέρεται στο έγγραφο απόψεων της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων (Υπ. Πολιτισμού/ ΕΦΑΔΑ, 2021) ότι η εγκατάσταση βρίσκεται 400μ δυτικά των ορίων του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου της Όης, 70μ από τον κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο του αρχαίου τείχους «Δέμα», ενώ τμήματα της παλαιάς χωματερής Άνω Λιοσίων βρίσκονται εντός του αρχαιολογικού χώρου του τείχους «Δέμα»! Είναι, επίσης, χαρακτηριστικό ότι η ίδια η ΜΠΕ (ΕΔΣΝΑ, 2020) κάνει λόγο για «το σημαντικό αξιοθέατο της περιοχής, το αρχαίο τείχος Δέμα, σπουδαίο αθηναϊκό αμυντικό έργο…. που βρίσκεται σε απόσταση 70μ από το ανατολικό όριο του ΟΕΔΑ!»

Ο Δήμος Φυλής, γνωστός στο πανελλήνιο (και όχι μόνο, αφού η περίπτωσή του απασχολεί κατά καιρούς, ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς και φορείς, βλ. European Parliament, 2014) ως «η μεγα-χωματερή της χώρας», διαθέτει εξαιρετικά σημαντικούς και πολυάριθμους αρχαιολογικούς θησαυρούς, ικανούς να αναδείξουν μια εναλλακτική ταυτότητα για την περιοχή και βιώσιμους δρόμους ανάπτυξης. Αναλυτικότερα:

Η περιοχή που καλύπτει ο σημερινός Δήμος Φυλής (προερχόμενος από τη συνένωση των πρώην Δήμων Φυλής (Χασιάς), Άνω Λιοσίων και Ζεφυρίου) είχε κατά την αρχαιότητα στρατηγικό χαρακτήρα, από πλευράς στρατιωτικής, τελωνειακής, μεταφορικής και ευρύτερα οικονομικής (Λερίου, 2010, ΝΑΔΑ, 2010). Αρχαία οχυρά/φρούρια, τείχη, πύργοι, βαλανεία, ποικίλα αρχαιολογικά ευρήματα (πχ., το ιερό του Ηρακλέους στο Ζεφύρι) μέχρι και αρχαίες διευθετήσεις ρεμάτων, συνθέτουν ψηφίδες αυτού του πυκνού και σπουδαίου αρχαιολογικού αποτυπώματος που συνιστά συνάμα και ιστορικό, και ανθρωπολογικό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα (Μπουρίκος, 2021).

Πάρνηθα, Ποικίλο όρος, λόφοι και λοφίσκοι, ρέματα και φαράγγια συνθέτουν μια τοπογραφία που έχει περιγραφεί ήδη από τον Παυσανία, έχει αποτυπωθεί σε χάρτες ακόμα και από το 1661 και έχει μεταφερθεί με βιωματικό τρόπο από περιηγητές (Έλληνες και αλλοδαπούς) στην ταξιδιωτική λογοτεχνία αλλά και τα επιστημονικά συγγράμματα. (Μπουρίκος, 2021).

Σημαντικά ιστορικά γεγονότα, από την αρχαιότητα μέχρι και τα επαναστατικά χρόνια, έλαβαν χώρα σε τούτο εδώ τον τόπο, για να θυμηθούμε μόνο το φρούριο Φυλής, τις  έδρες των αρχαίων Δήμων Χασιάς, Φυλής, Όης, Ευπυρίδων, πιθανώς και Φρεαρρίων ή Χολαργού, τις ετήσιες εισβολές των Σπαρτιατών κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο στην περιοχή της Έσω Θρίας (δηλαδή του σημερινού πεδίου Α. Λιοσίων- Ζεφυρίου- Αχαρνών), την κάθοδο του Θρασύβουλου από το φρούριο της Φυλής για να καταλύσει το καθεστώς των τριάκοντα τυράννων στην Αθήνα μέχρι και τη «μάχη του Καματερού» (όπως έχει συμβατικά ονομαστεί) και του Άη Γιάννη Άνω Λιοσίων (McCredie, 1966, Munn, 1993, Scranton, 1942, Trail, 1975).

Αρχαιότητα, αρχαϊκά και ρωμαϊκά χρόνια, βυζάντιο και τουρκοκρατία, εθνική παλιγγενεσία, έχουν αφήσει σημαντικά αποτυπώματα στην περιοχή, αποδεικνύοντας το διαχρονικό στρατηγικό χαρακτήρα της αλλά και την αδιάσπαστη ύπαρξη οικισμών και λοιπών ανθρώπινων δραστηριοτήτων (Μπουρίκος, 2021).

Σήμερα δεχόμαστε ότι ο πολιτισμός  περιλαμβάνει τόσο υλικά όσο και άυλα στοιχεία. Μνημεία, κτήρια ή ομάδες κτηρίων αλλά και ολόκληρες τοποθεσίες, μεταξύ των οποίων και οι αρχαιολογικοί χώροι με σημαντική αξία, περιλαμβάνονται στον υλικό πολιτισμό. Αποτελούν, αν θέλετε, τις υλικές μαρτυρίες της ύπαρξης, και της ατομικής και της συλλογικής, των ανθρώπων. Συνθέτουν το περιβάλλον που συνομιλεί ακόμα και σήμερα με τον άνθρωπο, δεν αποτελούν μόνο το φυσικό υπόβαθρο/ χωρικό πεδίο ανάπτυξης  ενός πολιτισμού αλλά βρίσκονται σε μια δυναμική σχέση/αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους, τους επηρεάζου και επηρεάζονται από αυτούς. Κάπως έτσι, οι αρχαιολογικοί χώροι προσεγγίζονται σήμερα στο πλαίσιο του πολιτιστικού τοπίου, όχι απλώς ως μνημεία αλλά ως οργανικά στοιχεία ενός περιβάλλοντος που δημιουργούν και μεταδίδουν γνώση, επικοινωνούν ιστορικά γεγονότα, δημιουργούν μια αίσθηση συνέχειας και διαχρονικότητας, συμβάλλοντας στην ενδυνάμωση της συλλογικής μνήμης και ταυτότητα των κατοίκων μιας περιοχής. Συνδέονται λοιπόν με ταυτότητες και αξίες ανθρωπίνων ομάδων και περιοχών (Πούλιος, 2015).

Εάν η βιώσιμη ανάπτυξη, η ανάπτυξη δηλ. που καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να υπονομεύει την κάλυψη των αναγκών των μελλοντικών γενεών, που λαμβάνει υπόψη τη φέρουσα ικανότητα ενός τόπου προκειμένου να διασφαλιστούν ουσιώδη στοιχεία της τοπικής ποιότητας ζωής (μέρος της οποίας είναι και η ταυτότητα και οι εξαρτώμενες οικονομικές-παραγωγικές λειτουργίες της), τότε η σχέση αρχαιολογικών χώρων και βιώσιμης ανάπτυξης είναι  εξαιρετικά σημαντική και μας καλεί (δημόσιους φορείς, επιστημονική κοινότητα, κοινωνία των πολιτών) να ασχοληθούμε με την διαχείριση της πολιτισμικής μας κληρονομιάς.

Η διαχείριση της πολιτισμικής κληρονομιάς, δεν περιλαμβάνει βέβαια μόνο την προστασία του υλικού στοιχείου αυτής (πχ., καταγραφή, προστασία, αποκατάσταση μνημείων) αλλά και των άυλων και αξιακών στοιχείων της (πχ., οι παραδόσεις, οι μύθοι, οι θρησκευτικές πρακτικές που διαδίδονται μέσω σύγχρονων δραστηριοτήτων).

Ας δούμε, λοιπόν, συνοπτικά το παράδειγμα των αρχαιολογικών χώρων στο Δήμο Φυλής ως μέρος της τοπικής (και όχι μόνο) πολιτισμικής κληρονομιάς και ας αναρωτηθούμε για τη σχέση του με τη βιώσιμη ανάπτυξη και την ταυτότητα της πόλης μας. Υπάρχει διαχείριση της πολιτισμικής κληρονομιάς στην περιοχή μας;

1. Το αρχαίο φρούριο Φυλής

Εντοπίζεται στη βορειοδυτική πλαγιά της Πάρνηθας, σε υψόμετρο 850 μέτρων και περίπου 10 χλμ βορειοδυτικά του σημερινού οικισμού της Φυλής (βλ. Εικόνα 1). Χρονολογείται στον 4^ο αι. π.Χ., αποτελεί μέρος του φρουριακού συγκροτήματος της μεθορίου της Αττικής προς Βοιωτία και η θέαση από εκεί έχει εμπνεύσει περιηγητές και αρχαιολόγους. Η λιθογραφία του ιρλανδού συγγραφέα- ζωγράφου Έντουαρντ Ντόντγουελ του 1819 αποτυπώνει εξαιρετικά αυτή τη μαγική θέαση (βλ. Εικόνα 2).

Ιστορικά συνδέεται με την κατάληψη του Θρασύβουλου με σκοπό την κατάλυση του καθεστώτος των Τριάκοντα, την έφοδο του καπετάν Μελέτη για την απελευθέρωση της Αθήνας κατά την Επανάσταση του 1821, ενώ η ευρύτερη περιοχή του αποτέλεσε το σκηνικό της διάσημης νέας κωμωδίας του Μένανδρου «Δύσκολος» (ΝΑΔΑ, 2010).  Ήδη από το 1900, ο αρχαιολόγος Ανδρέας Σκιάς, έγραφε για τους κινδύνους που αντιμετώπιζε το μνημείο λόγω σεισμών και γενικότερης κατάστασής του. Σήμερα, ο ορειβάτης- μελετητής, Σπύρος Καρυδάκης, μας επισημαίνει τον κίνδυνο που διατρέχει το μνημείο και η ευρύτερη περιοχή λόγω της έλλειψης προστασίας και επιτήρησής τους.

Αρχαίο τείχος «Δέμα»

Στο στενό πέρασμα μεταξύ Ποικίλου Όρους και Πάρνηθας, βρίσκεται το εκτεταμένο αρχαίο τείχος γνωστό ως «Δέμα» ή «Δέσις», συνολικού μήκους 4,5 χλμ. και χρονολογείται στον 4^ο αι. π.Χ. (βλ. Εικόνα 3). Το 1920, ο Γαρδίκας αναφερόταν σε τείχος 10 χλμ.  Το τείχος παρείχε στρατηγικό έλεγχο της εισόδου/ του περάσματος από το Θριάσιο πεδίο στο Λεκανοπέδιο της Αθήνας, επιτηρούσε και έκλεινε ουσιαστικά τη λεγόμενη κρωπειά δίοδο («διά Κρωπιάς»), κατά το Θουκυδίδη, που χρησιμοποίησαν οι Σπαρτιάτες υπό τον Αρχίδαμο για να εισβάλλουν πρώτη φορά το 431 π.Χ. στο αχαρνικό πεδίο. Το τείχος, όμως, δεν είναι μόνο… περιβάλλεται από δευτερεύοντα τείχη, πύργους και διάφορες οικιστικά μορφώματα. Ήδη από το 1881, αναφερόταν η πιθανή τελωνειακή λειτουργία του τείχους, δηλαδή ο έλεγχος και φορολόγηση των εισερχόμενων και εξερχόμενων εμπορευμάτων, στοιχείο συμβατό με τις ανάγκες των πόλεων-κρατών (Μπουρίκος, 2019^α).

Αρχαιολογικός χώρος στο Τσουκλίδι (Άνω Λιοσίων)Το Δέμα είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά και μυστηριώδη μνημεία της αρχαιότητας, χρονολογείται από το 8^ο αι. π. Χ μέχρι το 3^ο αι. π.Χ. . Διακρίνονται αρχαίου δρόμοι αφού σώζονται οι αμαξοτροχιές τόσο στο βόρειο τμήμα όσο και στο κεντρικό.  Η αρχαιολόγος κ. Ειρήνη Αναγνωστοπούλου (2011), έχει περιγράψει τη διαχρονική αλλοίωση και καταστροφή τμημάτων τους τείχους από το 1883  μέχρι και τις αρχές του 2000, προκαλούμενες κυρίως από τη χωματερή, τα υπερτοπικά οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα, τα λατομεία και τις συναφείς δραστηριότητες, όπως ασβεστοποιίες.

Επιγραφικά δεδομένα και αρχαιολογικά κατάλοιπα, όπως τάφοι, μεγάλα οικοδομήματα και αρχαίοι ναοί, συνηγορούν για την ύπαρξη ενός αρχαίου Δήμου, πιθανότατα των Ευπυρίδων (βλ. Εικόνα 4). Ήδη από το 1920, καταγράφονται αρχαίοι τάφοι, λείψανα λοιπών κτηρίων, οχυρωματικοί ογκόλιθοι κ.ά. (Γαρδίκας, 1920, 65, Πλάτωνος- Γιώτα, 2010).

Αναφέρεται δυτικά του πρώην ΣΣ Άνω Λιοσίων και υπό τη βόρεια υπώρεια του Ποικίλου (βλ . Εικόνα 5), συναντάται ο ναός του Σωτήρος- εκεί φαίνονται πολλά λείψανα της αρχαιότητας, βάση κτηρίου αρχαίου ναού, αρχαίοι τάφοι, λείψανα λοιπών κτηρίων, οχυρωματικοί ογκόλιθοι κ.ά. (Γαρδίκας, 1920, 65, αυτοψία Πετροπουλάκου, 1972).Αρχαιολογικό Πάρκο Ζωφριάς

5. Βαλανείο Κάτω Λίμνης/- Ζεφυρίου

Νοτιοανατολικά των Άνω Λιοσίων περί τα 500 μέτρα, εντός των αμπελώνων σώζονται λείψανα σπουδαίου αρχαίου μνημείου- τους ογκόλιθους αυτού, οι χωρικοί αφαιρούσαν και χρησιμοποιήσουν στα περιστόμια των πηγαδιών αυτών και για άλλες ανάγκες/χρήσεις (Γαρδίκας, 1920, 66). Η ανασκαφή κατά την κατασκευή δημοτικού δρόμου στα διοικητικά όρια των Δημοτικών Ενοτήτων Άνω Λιοσίων και Ζεφυρίου (οδός Μονής Αρκαδίου στην περιοχή Λίμνη) έφερε στην επιφάνεια μια σειρά νέων αρχαιολογικών ευρημάτων (βλ. Εικόνα 6): Μεγάλο συγκρότημα υστερο-ρωμαϊκού λουτρού (βαλανείου), πολλές δεξαμενές, συστήματα πήλινων αγωγών χτισμένων με κεραμίδες και δωμάτια για την ανάπαυση και την αναψυχή των λουόμενων (Υπουργείο Πολιτισμού, 2009, 118, Πλάτωνος- Γιώτα, 2010 ). Πιστεύεται ότι στο χώρο αυτού του συγκροτήματος ή σε γειτονικό χώρο στα βόρεια και στα ανατολικά του (δηλ. στα διοικητικά όρια της Δημοτικής Ενότητας Ζεφυρίου), υπήρχε παλαιότερα κάποιο σημαντικό μνημειώδες κτίσμα κλασικών χρόνων και πιθανολογείται η τοποθέτηση του κέντρου ενός αρχαίου Δήμου στην περιοχή, ίσως του Δήμου των Χολαργέων (Υπουργείο Πολιτισμού, 2009, 120-121).

6. Ζεφύρι- αρχαίο ιερό « Ηράκλειο»

Το 1959, βρέθηκαν στην περιοχή του σημερινού Ζεφυρίου και ειδικότερα κοντά στην περιοχή του σημερινού 4^ου Δημοτικού Σχολείου Ζεφυρίου και την εκκλησία Παναγίας Γρηγορούσσης, σημαντικές αρχαιότητες. Σύμφωνα με τις αναφορές στον τύπο της εποχής, «εις θέσιν  Άνω Λίμνη Ζοφριά, κειμένην μεταξύ Άνω Λιοσίων, Καματερού και Αχαρνών (Μενιδίου), παρά το ιδιωτικόν εκπαιδευτήριον του κ. Α. Κ. Σαφαρίκα, απεκαλύφθησαν εντός αμπελώνος παρά του ιδιοκτήτου του κ. Γεωργίου Κυρίτση, σπουδαιότατα έργα γλυπτικής και μια μεγάλη επιγραφή «Ερανιστών», που προέρχονται προφανώς από το εκεί ευρισκόμενον ιερόν του Ηρακλέους («Ηράκλειον»), το οποίον όπως προκύπτει από γνωστάς επιγραφάς, είχε μεγάλην φήμην και εκτίμησιν μεταξύ των αρχαίων κατοίκων της Αττικής» (βλ. Εικόνα 7). Συνολικά, ανακαλύφθηκαν δέκα-τέσσερις αρχαιότητες που βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθήνας, ενώ η εξαιρετικά σημαντική επιγραφή των Ερανιστών βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά (3508).

7. Ταφικοί περίβολοι Εσχατέας Ζεφυρίου

Ρωμαϊκή αγροικία, ρωμαϊκή δεξαμενή στο τμήμα διάνοιξης της Αττικής οδού (2000) οδήγησαν στον εντοπισμό ταφικών περιβόλων δυτικά της ρωμαϊκής οικίας. Οι δυο περίβολοι χρονολογούνται στον 5^ο και 4^ο αιώνα π.Χ., έχουν όμως υποστεί μεγάλες καταστροφές κατά την ύστερη αρχαιότητα. Στη δυτική πλευρά της μιας ταφικής περιβόλου, υπάρχουν στοιχεία που δηλώνουν την ύπαρξη αρχαίου δρόμου (Πλάτωνος- Γιώτα, 2010).

8. Αρχαία διευθέτηση ρέματος Εσχατέας Ζεφύρι

Στην περιοχή μεταξύ των οδών Βύρωνος και Ανεξαρτησίας, έχουν  εντοπιστεί  ίχνη ισχυρού αναλημματικού τοίχου και η κοίτη ενός ρέματος στα δυτικά του, λίγο δυτικότερα της σημερινής κοίτης του ρέματος της Εσχατιάς- πρόκειται για αρχαιότερη διευθέτηση του ίδιου ρέματος κατά την ελληνιστική περίοδο- προς τα δυτικά, επίσης, αποκαλύφθηκαν τοίχοι κλασικής εποχής (Πλάτωνος- Γιώτα, Μ., 2005).

Όλοι οι παραπάνω χώροι συνθέτουν ένα αρκετά ευρύ αρχαιολογικό σύμπλεγμα με δυο μεγάλες υπο- ενότητες (βλ. Εικόνα 8): Το υπο- σύμπλεγμα της περιοχής της Φυλής και το υπο-σύμπεγμα της περιοχής Τσουκλιδίου- Ζωφριάς- Ζεφυρίου, στοιχεία ενός συνόλου πολιτιστικών πόρων ικανών να συμβάλλουν σε μια άλλη ταυτότητα για την περιοχή. Ωστόσο, η υφιστάμενη κατάσταση αποκαλύπτει επτά πληγές που υπονομεύουν τη βιωσιμότητά τους.

Ως πρώτη πληγή που απειλεί τη βιωσιμότητα του αρχαιολογικού πλούτου της Φυλής, θεωρούμε τη θεσμική αδράνεια έως και εγκατάλειψη. Είναι χαρακτηριστικό ότι το αρχαίο τείχος «Δέμα» κηρύχθηκε ως αρχαιολογικός χώρος μόλις το 2013!, στοιχείο που συνιστά «παράδοξο» δεδομένων των καταγραφών του χώρου ήδη από τα τέλη του 19^ου αιώνα, την ανάδειξη της σημασίας του από αρχαιολογικές σχολές, Έλληνες και αλλοδαπούς αρχαιολόγους. Κάπως, έτσι, αναπτύχθηκε ακριβώς σε αυτό το χώρο η σημερινή μεγα-χωματερή της Φυλής και υπονομεύτηκε για πολλές γενιές η βιωσιμότητα της ευρύτερης περιοχής. Η δεύτερη πληγή αφορά την αποκατάσταση και την προστασία. Ακόμα και το μνημειώδες φρούριο Φυλής, φαίνεται να στερείται έργων αποκατάστασης σε τμήματά του, ενώ απουσιάζει σύστημα επιτήρησης και ασφαλούς πρόσβασης και περιήγησης. Τρίτη πληγή, η έλλειψη σήμανσης, ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των κατοίκων της περιοχής. Για παράδειγμα, αρχαιολογικοί χώροι μέσα στον αστικό ιστό, όπως το βαλανείο στη Λίμνη, στερούνται ακόμα και σήμανσης, με αποτέλεσμα να παραμερίζεται από τους κατοίκους, να πιέζεται από οχλούσες χρήσεις και να αποξενώνεται ως δημόσιο/κοινωνικό αγαθό, επιτρέποντας έτσι την περαιτέρω υπονόμευσή του. Η τέταρτη πληγή αναφέρεται στην έλλειψη φυσικής αλλά και ψηφιακής πρόσβασης σε όλα αυτά τα μνημεία και τους χώρους. Όσο οι κάτοικοι και οι επισκέπτες δεν έχουν (ασφαλή) πρόσβαση, τόσο οι χώροι αυτοί καθίστανται ευάλωτοι σε περαιτέρω υποβάθμιση, αλλοίωση μέχρι και πλήρη καταστροφή. Ζητούμενο, επίσης, αποτελεί η διασύνδεση μεταξύ αυτών των χώρων (θεματική διαδρομή) αλλά και η διασύνδεσή τους με άλλες συμπληρωματικές δραστηριότητες, όπως η εκπαίδευση, ο αστικός τουρισμός και οι υποστηρικτικές πολιτιστικές δράσεις, πέμπτη και έκτη πληγή αντίστοιχα. Τελικά, όλα τα παραπάνω καταλήγουν να υπονομεύουν τα ίδια τα τοπόσημα και την ένταξή τους στην ταυτότητα της πόλης, μια πληγή που ανατροφοδοτεί ένα φαύλο κύκλο απαξίωσης και εκ νέου έλξης οχλουσών δραστηριοτήτων.

Οι ανωτέρω επτά πληγές «φωνάζουν» για την άμεση παρέμβαση όλων των εμπλεκόμενων φορέων για τη σχεδίαση και υλοποίηση ενός σχεδίου δράσης προστασίας, ανάδειξης και αξιοποίησης του αρχαιολογικού πλούτου της Φυλής (Δήμος, Περιφέρεια, Υπ. Πολιτισμού, οργανωμένη κοινωνία των πολιτών). Οι ενδείξεις δεν είναι θετικές: α) Το σχέδιο ΦΥΛΗ2021 που είχε αναφορές για την ίδρυση αρχαιολογικού πάρκου, φαίνεται να στερείται αναγκαίων πόρων και κατάλληλου θεσμικού σχήματος, β) η Περιφέρεια Αττικής βρίσκεται «δέσμια» των αναγκών του μητροπολιτικού συμπλέγματος Αθήνας- Πειραιά, αγνοώντας παντελώς  τις ανάγκες περιοχών της Δυτικής Αττικής,  γ) η θεσμική προστασία και παρέμβαση του Υπ. Πολιτισμού, όταν εμφανίζεται είναι ήδη πολύ αργά! (βλ. αρχαίο τείχος Δέμα), δ) η τοπική οργανωμένη κοινωνία των πολιτών φαίνεται να έχει εμπεδώσει την αρνητική ταυτότητα της πόλης.

Περαιτέρω, τα όποια στοιχεία έχουν ανακοινωθεί μέχρι σήμερα για τη νέα προγραμματική περίοδο 2021-2027, τα εθνικά προγράμματα του νέου ΠΔΕ και τα έργα του εθνικού σχεδίου για την ανάκαμψη και την ανθεκτικότητα, δεν μας επιτρέπουν να είμαστε αισιόδοξοι για την προστασία και αξιοποίηση του αρχαιολογικού πλούτου της Φυλής, αφού απουσιάζει η περιφερειακή πολιτιστική πολιτική και η έγνοια για τη βιώσιμη ανάπτυξη των υποβαθμισμένων και ήδη αρκετά περιθωριοποιημένων περιοχών της Αττικής. Η Αττική εδώ και δεκαετίες «μιμείται» εκείνο το αναπτυξιακό μοτίβο που «απονεύρωσε» την Ελλάδα και την συρρίκνωσε σε μια «χώρα 1,5 μητρόπολης», δηλαδή της υπερ-συγκέντρωσης πόρων σε μια μητροπολιτική νησίδα, τον εκτοπισμό οχλουσών και ανεπιθύμητων δραστηριοτήτων σε συγκεκριμένες περιοχές (κατά κύριο λόγο στη Δυτική Αττική) και την διεύρυνση των ενδο-περιφερειακών ανισοτήτων (Μπουρίκος, 2008).

 ….καταληκτικά.

Σε παρόμοιες περιπτώσεις έχει αποδειχτεί ότι μόνο η ενεργός κινητοποίηση και συμμετοχή κυττάρων της τοπικής κοινωνίας σε συνέργεια με την  επιστημονική κοινότητα, περιβαλλοντικούς και αρχαιολογικούς φορείς αλλά και όποια δεκτικά μέσα δημοσιότητας, μπορούν να αποτελέσουν ένα ανάχωμα στην περαιτέρω καταστροφή του αρχαιολογικού πλούτου και στην εκκίνηση μιας διαδικασίας προστασίας και αποκατάστασης. Απαιτείται προς τούτο να συσταθεί ένα θεματικό δίκτυο που με πείσμα θα προτάσσει την εναλλακτική ταυτότητα της πόλης έναντι κάθε δύναμης περιθωριοποίησης και υπονόμευσης της βιωσιμότητας. Η Φυλή δεν είναι μια περιθωριακή περιοχή, είναι ένας Δήμος με εξαιρετικά σημαντικό αρχαιολογικό, ιστορικό και περιβαλλοντικό αποτύπωμα στο περιθώριο!