Ο αρχαιότερος νεολιθικός οικισμός της Ευρώπης βρίσκεται στις νότιες όχθες της λίμνης Ορεστιάδας στην Καστοριά-Ποια είναι η ιστορία του και γιατί θεωρείται κομβικό σημείο για την αρχαιολογική έρευνα στην ΕλλάδαΤης Βίκυς Καλοφωτιά
Πρόκειται για μία από εκείνες τις τυχαίες ανακαλύψεις που έρχονται στο φως και δίνουν απαντήσεις για το χθες βάζοντας τα θεμέλια για να δημιουργηθεί ένα ακόμη πιο ολοκληρωμένο παρόν με το βλέμμα στραμμένο στις επιτυχίες που θα φέρει το μέλλον. Ο λόγος για τον αρχαιότερο νεολιθικό οικισμό της Ευρώπης, που βρίσκεται στη θέση «Νησί» στις νότιες όχθες της λίμνης Ορεστιάδας στην Καστοριά και αναδύθηκε στην επιφάνεια το 1932, όταν η στάθμη της κατέβηκε και εμφανίστηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων. Την περίοδο εκείνη ο καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας, Αντώνης Κεραμόπουλος ερευνούσε τη Δυτική Μακεδονία πραγματοποιώντας τις πρώτες ανασκαφές με σκοπό να εντοπίσει την κοιτίδα των αρχαίων Μακεδόνων...
Φυσικά ο λόγος γίνεται για το γραφικό Δισπηλιό που απέχει περίπου δέκα χιλιόμετρα από την πόλη της Καστοριάς και κυριολεκτικά μοιάζει σαν ψεύτικο. Τόση είναι η ομορφιά του, που μαγνητίζει από το πρώτο κιόλας λεπτό τη ματιά του επισκέπτη και τον παρασέρνει σε ένα συναρπαστικό ταξίδι στο χρόνο. Ο λιμναίος αυτός οικισμός, που χρονολογείται από το 5.500 έως το 3.500 π.Χ, κάλυπτε μια έκταση 20.000 στρεμμάτων, όπου την περίοδο της ακμής του κατοικούσαν έως 5.000 άνθρωποι, οι οποίοι ασχολούνταν με την αλιεία, το κυνήγι, τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Σύμφωνα μάλιστα με ιστορικά ευρήματα, χαρακτηρίζονταν από την ικανότητά τους να κυνηγούν τα άγρια ζώα με πρωτοποριακά για την εποχή όπλα, να καλλιεργούν τη γη με εξελιγμένα εργαλεία, να κατασκευάζουν μουσικά όργανα και να χρησιμοποιούν γραμμικά σύμβολα για να επικοινωνούν.
Οι έρευνες που είχε ξεκινήσει ο Αντ. Κεραμόπουλος συνεχίστηκαν μέχρι τη δεκαετία του ’40 αφήνοντας πίσω τους μια πλούσια πηγή γνώσης και διακόπηκαν όταν ξέσπασε ο πόλεμος. Οι πληροφορίες του ιδίου συμπληρώθηκαν τριάντα χρόνια αργότερα μέσω των ανασκαφών που πραγματοποίησε ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Νικόλαος Μουτσόπουλος, αλλά η συστηματική αρχαιολογική έρευνα άρχισε το 1992 από την αρμόδια ομάδα με επικεφαλής τον καθηγητή της προϊστορικής αρχαιολογίας, Γιώργο Χουρμουζιάδη. Από τότε και έπειτα, δημιουργήθηκε σταδιακά η σημερινή αναπαράσταση του οικισμού σε πραγματικές διαστάσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι έρευνες στο Δισπηλιό αποτελούν κομβικό σημείο για την αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα, αφού πρόκειται για τον πρώτο λιμναίο οικισμό που σκάβεται στη χώρα.
Πλάι στη λίμνη δεσπόζουν οι οκτώ καλύβες αναπαράστασης του οικισμού, που είναι σε φυσικό μέγεθος και στηρίζονται πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες. Έχουν φτιαχτεί από κορμούς δέντρων, κλαδιά, σχοινί και λάσπη από το βυθό, ενώ η στέγη τους αποτελείται από άχυρα. Στο εσωτερικό τους έχουν τοποθετηθεί αντικείμενα καθημερινής χρήσης, πιστά αντίγραφα των ευρημάτων που ανακαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. Πήλινα αγγεία, ειδώλια, κοσμήματα, κύπελλα, αγκίστρια, φλογέρες, καθώς και εργαλεία φτιαγμένα από πυριτόλιθο, οστά ή κέρατα ζώων είναι κάποια από όσα έχει την ευκαιρία να θαυμάσει ο κάθε επισκέπτης που περνάει το κατώφλι τους.
Συνολικά έχουν ανακαλυφθεί περισσότερα από 2000 εργαλεία και 200 αγγεία της νεολιθικής περιόδου, όπως και άλλα αντικείμενα, τα περισσότερα από τα οποία εκτίθενται στο μουσείο του Δισπηλιού. Ένα από αυτά είναι η ξύλινη επιγραφή που ανακαλύφθηκε στα ρηχά της λίμνης κατά τη δεκαετία του ’90, γνωστή ως «πινακίδα του Δισπηλιού». Αποτελεί ένα από τα παλαιότερα δείγματα γραφής στην Ευρώπη και χρονολογείται το 5.260 π.Χ. Μάλιστα, πρόκειται για το αντικείμενο που ο καθηγητής Γ. Χουρμουζιάδης είχε χαρακτηρίσει στα συγγράμματά του ως «μια προσπάθεια επικοινωνίας του νεολιθικού ανθρώπου που ελπίζουμε κάποτε να ερμηνεύσουμε».
Στην επιφάνεια της πινακίδας παρατηρούνται σχήματα χαράγματα σε κάθετες και οριζόντιες γραμμές και κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί ισχυρισμοί ότι το συγκεκριμένο κομμάτι ξύλου είναι ένα κομμάτι βάρκας, κάτι που δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να συνηθιζόταν από εκείνη τη χρονολογική περίοδο το να χαράσσονται γραμμικά σύμβολα πάνω στο εν λόγω μεταφορικό μέσο.
Ένας ολόκληρος κόσμος που μεταφέρει μηνύματα από το μακρινό παρελθόν και βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την Καστοριά, προσθέτοντας τη δική του χαρακτηριστική πινελιά σε έναν τόπο όπου το χθες «παντρεύεται» με το σήμερα σχηματίζοντας ένα πολλά υποσχόμενο αύριο…
