Πυργί Χίου: Το χωριό «κέντημα» που μένει ζωντανό από τον Μεσαίωνα μέχρι σήμερα

Το Πυργί είναι το μεγαλύτερο χωριό της νότιας πλευράς της Χίου με τα διάσημα «ξυστά»-Έχει ανακηρυχτεί διατηρητέο μνημείο και η φήμη του είναι διαδεδομένη σε όλο τον κόσμοΤης Βίκυς Καλοφωτιά

Κάπου εκεί, ανάμεσα στα γραφικά χωριά της νότιας πλευράς της «μυροβόλου νήσου» Χίου, βρίσκεται το μεγαλύτερο όλων, το Πυργί. Πρόκειται για έναν τόπο όπου σε κάθε του πλακόστρωτο σοκάκι ‒που συνδέεται με την κεντρική πλατεία‒ αναδίνεται η αύρα μιας αλλοτινής εποχής. Τότε που το χωριό χτιζόταν με τέτοιον αριστοτεχνικό και ιδιαίτερο τρόπο ‒φτάνοντας να σώζεται έτσι μέχρι και σήμερα‒, που έχει ανακηρυχτεί διατηρητέο μνημείο και η φήμη του είναι διαδεδομένη σε όλο τον κόσμο.

Τόσο το ίδιο το Πυργί όσο και τα γύρω χωριά κατόρθωσαν να βγουν αλώβητα από τον μεγάλο καταστροφικό σεισμό που συγκλόνισε ολόκληρο το νησί το 1881. Έτσι, ανεξάρτητα από την αλλοίωση που έχουν υποστεί οι οικισμοί αυτοί από τη φθοροποιό επίδραση του χρόνου και τη νόθευση της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας των σπιτιών τους από την ανθρώπινη επέμβαση, δεν παύει το καθένα στο σύνολό του να αποτελεί ένα ιστορικό μνημείο, έναν αυθεντικό μάρτυρα μιας περασμένης εποχής, ένα κειμήλιο του μεσαιωνικού παρελθόντος, όπως αναφέρεται στις σελίδες του βιβλίου «Ένα κειμήλιο το Πυργί της Χίου», που εκδόθηκε το 1992 από τον Σύλλογο Πυργούσων Αττικής.

Το «ζωγραφιστό χωριό», όπως το αποκαλούν πολλοί λόγω των περίτεχνων διακοσμητικών μοτίβων στις προσόψεις των οικημάτων του, είναι για πολλούς το σημαντικότερο μεσαιωνικό χωριό της Χίου, το οποίο διατηρεί και εσωτερικά τη μεσαιωνική του όψη και απέχει 25 χιλιόμετρα από την πόλη. Τα σπίτια είναι ψηλά, τα περισσότερα από αυτά διώροφα και τριώροφα, συνεχόμενα μεταξύ τους κατά μήκος των δρόμων. Κάθε δρόμος χαρακτηρίζεται για τη γραφικότητά του και όλα τα σπίτια είναι ενωμένα μεταξύ τους, καθώς συνδέονται με τα απέναντι με αψίδες.

Το Πυργί ονομάστηκε έτσι από τον μεγάλο και ψηλό πύργο του, γύρω από τον οποίο χτίστηκε το σημερινό χωριό, αποτελούμενο από πολλούς μικρούς και μεγάλους οικισμούς. Η περιοχή έχει πολλούς και εύφορους κάμπους και παράγει μαστίχα, λάδι, αμύγδαλα, δημητριακά και όσπρια, ενώ παλαιότερα παρήγε επίσης καπνό και βαμβάκι, από το οποίο κατασκευάζονταν τα αντρικά και γυναικεία ρούχα των κατοίκων του χωριού. Είναι αναμφισβήτητα μια τοποθεσία με μεγάλη λαογραφική παράδοση, γιατί είναι το μόνο χωριό στη Χίο που διατηρεί εν μέρει την παλιά τοπική φορεσιά, την οποία ύφαιναν οι γυναίκες του χωριού, όπως επίσης και πολλά παραδοσιακά ήθη και έθιμα.

Ειδικότερα, οι ηλικιωμένες γυναίκες φορούν μέχρι σήμερα την παλιά τοπική φορεσιά, που αποτελείται από πτυχωτό φόρεμα, που ονομάζεται πρηστίδα, με περιστήθιο επίσης πτυχωτό, μανίκια στολισμένα με ιδιόμορφα κεντήματα και από το επίσης κεντητό στηθόπανο (γεμενί) και τον ιδιότυπο κεφαλόδεσμο (σαρίκι ή μαντίλι) με διάφορα κεντήματα και κοσμήματα (καρκαβελόνους). Η φορεσιά των αντρών αποτελείται από μακρύ λευκό ένδυμα (ποδιά), ανοιχτό στα πλάγια από τη μέση και κάτω, και παντελόνι πτυχούμενο στους αστραγάλους σαν φυσαρμόνικα. Ωστόσο, ελάχιστοι είναι εκείνοι που εξακολουθούν να τη φορούν στην καθημερινότητά τους ‒ συνηθίζεται μονάχα σε ιδιαίτερες τοπικές εκδηλώσεις.

Με τα στενά σοκάκια, την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, τους έντονους χρωματισμούς, την εντυπωσιακή ‒μέσα στην απλότητά της‒ πλατεία και τη ζεστή και φιλική ατμόσφαιρα από τους ντόπιους, το Πυργί αποτελεί σίγουρα πόλο έλξης για τους επισκέπτες από όλο τον κόσμο. Έχει τετράγωνη και γωνιακή δομή, που χτίστηκε έτσι για την προστασία από τις συχνές επιδρομές των πειρατών και των Τούρκων στο παρελθόν καθώς και για καλύτερη καλλιέργεια των μαστιχόδεντρων. Είναι χωρίς αμφιβολία το χωριό του πέμπτου μεγαλύτερου νησιού της Ελλάδας με τις περισσότερες εκκλησίες από κάθε άλλο χωριό της Χίου, συναγωνιζόμενο ως προς το πλήθος των ναών ακόμη και την πρωτεύουσά της.

Ο ναός των Αγίων Αποστόλων, αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής, αποτελεί ένα άριστα διατηρημένο βυζαντινό μνημείο, με άφθονο κεραμικό διάκοσμο, οδοντωτές ταινίες στον τρούλο, διπλούς μαρμάρινους κιονίσκους και πολύχρωμα φιαλοστόμια στην τοιχοποιία.

Η ανέγερσή του τοποθετείται μεταξύ του 13^ου και 14^ου αιώνα, ενώ τόσο τα εξωτερικά αρχιτεκτονικά του στοιχεία όσο και οι τοιχογραφίες που κοσμούν τις εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση. Οι τοιχογραφίες ‒έργο του Αντωνίου Δομεστίχου του Κρητός‒ χρονολογούνται στο 1665 και χαρακτηρίζονται από έντονα λαϊκό ύφος, στο οποίο διατηρούνται στοιχεία από την τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής. Υπάρχουν ακόμα, και διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση, ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, χτισμένος το 1694, ο ναός του Ταξιάρχη, που χρονολογείται στο 1680, και το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου του 19ου αιώνα.

Οι προσόψεις των πυργούσικων σπιτιών είναι το σήμα κατατεθέν του χωριού, με τα περίφημα «ξυστά» στις αποχρώσεις του μαύρου και του άσπρου να δημιουργούν ιδιαίτερα γεωμετρικά σχήματα στην επιφάνεια και να προσδίδουν στο Πυργί τον ξακουστό χαρακτήρα του. Η πρωτότυπη αυτή τεχνοτροπία αρχίζει πάντα σχεδόν από τα μισά της πόρτας ‒και σε άλλα πάνω από την πόρτα‒ και τα σχέδιά τους αποτελούνται από τετράγωνα, ρόμβους, τρίγωνα, μπουκέτα λουλουδιών σε βάζα, πελαργούς, κλαδιά δέντρων, φύλλα στενόμακρα και διάφορα άλλα ιδιαίτερα σχέδια.

Τα «ξυστά» σχηματίζονται αρχικά με ένα καλό επίχρισμα, στη συνέχεια γίνεται ένα δεύτερο επίχρισμα που αποτελείται από μαύρη άμμο, την οποία φέρνουν από τη θάλασσα ‒τον Μαύρο Γιαλό ή τα Μαύρα Βόλια‒, και όταν ενωθούν, περνιέται ένα τρίτο επίχρισμα (ασβέστης), στον οποίο, όταν είναι φρέσκος, χαράσσονται με τον διαβήτη και τον χάρακα τα εν λόγω σχέδια. Μετά χαράσσονται τα σχέδια με το πιρούνι και το χαραγμένο τμήμα αρχίζει να αποκτά σταδιακά μια σκούρα απόχρωση. Τότε παρουσιάζεται μια παράξενη ποιότητα απαλού ανάγλυφου, που προσδίδει στην πρόσοψη του κάθε σπιτιού τη «σφραγίδα» που το ξεχωρίζει από όλα τα υπόλοιπα, παρόλο που με μια πρώτη ματιά όλα δίνουν την εντύπωση ότι είναι όμοια.

Η περιβόητη πυργούσικη αυτή τεχνική της χάραξης φανταστικών σχεδίων δεν περιορίζεται μόνο στη διακόσμηση της επιφάνειας του μπροστινού τμήματος των σπιτιών, αλλά προχωρά ακόμη παραπέρα, όπως στη διακόσμηση των κουζινικών που κοσμούν το εσωτερικό και τα ράφια της κουζίνας. Έτσι, όταν κανείς επισκέπτεται τις νοικοκυρές για καφέ και παραδοσιακό γλυκό του κουταλιού ή το καθιερωμένο «υποβρύχιο» με γεύση μαστίχα, είναι σύνηθες να τα απολαμβάνει σερβιρισμένα σε πιάτα, φλιτζάνια και ποτήρια, που είναι όλα ζωγραφισμένα στο χέρι με τη χαρακτηριστική τεχνοτροπία του χωριού.