Οι διάλεκτοι είναι σαν μικρά ποτάμια που τροφοδοτούν κι ενισχύουν το μεγάλο ποτάμι – την ελληνική γλώσσα.
Της ΝΑΝΣΥΣ ΚΑΠΝΑΚΗ
Αν οι παραπόταμοι στερέψουν, θα φτωχύνει μαζί τους και το μεγάλο ποτάμι.
Ο διαλεκτικός λόγος είναι ζωτικής σημασίας για τον πολιτισμό. Αποτελεί αρκετά σημαντικό στοιχείο της ιστορίας και του λαϊκού πολιτισμού μας.
Πλέον, οι τοπικές διαφοροποιήσεις της νεοελληνικής γλώσσας παρουσιάζουν εικόνα παρακμής και σε μερικές περιπτώσεις έχουν εξαφανιστεί εντελώς(π.χ. η διάλεκτος της Καππαδοκίας).
Ιδιαίτερα οι νεοελληνικές διάλεκτοι αποτελούν σήμερα στοιχείο πολιτισμικής παράδοσης παρά ζωντανή γλώσσα. Αλλά και τα νεοελληνικά ιδιώματα λόγω της ευρείας χρήσης της κοινής μορφής της Νέας Ελληνικής, με την εξάπλωσή της μέσω της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και των ΜΜΕ, όχι μόνο χρησιμοποιούνταν από όλο και λιγότερους ομιλητές, αλλά συνεχώς αλλοιώνονται σε όλα τους τα επίπεδα.
Οι διάλεκτοι μολονότι ακολουθούν το δρόμο της συρρίκνωσης, έχουν μακρόχρονη επιβίωση ακόμα και σε περιβάλλοντα επαφής με άλλη γλώσσα και πολιτισμό.
Η ελληνική γλώσσα χωρίζεται σε μια σειρά επιμέρους διαλέκτων, που η κάθε μία αντανακλά ξεχωριστά τον πολιτισμό και την κουλτούρα των εκάστοτε ομιλητών.
Ποντιακή διάλεκτος: «Αγνά καλατσεύ’ ή αγνά τερεί» (Παράξενα μιλάει ή κοιτάζει)«Αέτσ’ θέλω, αέτσ’ ευτάω» = Κάνω ό,τι μου αρέσει
«Ανέξερτος κι ανεγνώριμος έρθα» = Χωρίς να ξέρω και να γνωρίζω κανέναν
Τα ποντιακά είναι η γλώσσα των Ελλήνων που κατοικούσαν στις νότιες και νοτιοανατολικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Είναι σημαντικό να τονίσουμε, ότι οι Πόντιοι είναι Έλληνες, που εκδιώχθηκαν από την πατρίδα τους το 1922 με τη Συνθήκη της Λωζάννης και έφυγαν προς τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και προς την Ελλάδα.
Ωστόσο, η ποντιακή διάλεκτος δεν έχει συγκεκριμένη γεωγραφική θέση. Ποντιακά μπορούμε να ακούσουμε παντού, όπου υπάρχουν Πόντιοι – και Πόντιοι υπάρχουν παντού.
Το 70% των λέξεων της ποντιακής διαλέκτου προέρχονται από την αρχαία ελληνική και το υπόλοιπο 30% είναι επιρροές από τα περσικά, τα αραβικά και τα τουρκικά.
Κρητική διάλεκτος: «Ήντα μρε ξανοίγεις;»«Δεν κατέω πράμα», «Αθιβολή» = κουβέντα, σκέψη, «Αλάργο» = μακριά,
«Αναντρανίζω» = ανασηκώνομαι
Η κρητική διάλεκτος δεν κινδυνεύει με εξαφάνιση, όπως συχνά συμβαίνει σε μειονοτικές διαλέκτους που δεν διδάσκονται, καθώς κυρίως στο νότο, αποτελεί τη μόνη προφορική γλώσσα και συνεχίζει και να εξελίσσεται. Ομιλείται επίσης στο χωριό Χαμιντιέ της Συρίας και στα παράλια της Μικράς Ασίας όπου εγκαταστάθηκαν μουσουλμάνοι Κρητικοί το 1923.
Το λεξιλόγιό της έχει φοβερές αρχαιοελληνικές επιρροές αλλά και επιρροές από τη λατινική γλώσσα που πέρασαν στην κρητική διάλεκτο μέσω της Ενετοκρατίας και από την τουρκική γλώσσα που εισήλθαν στο κρητικό λεξιλόγιο μέσω της οθωμανικής κατοχής του νησιού.
Είναι αξιοσημείωτο πως πολλές άλλες λέξεις των κρητικών δεν απαντούν σε άλλες ποικιλίες της ελληνικής, είναι δηλαδή «ανάδελφες» λέξεις.
Κυπριακή διάλεκτος: Τι κάμνεις ρε πελέ μου, ούλα καλά; = Τι κάνεις ρε φίλε, όλα καλά;«Λάζμε είμαι κουραζμένος σήμερα, εν την παλέφκω» = Άσε είμαι πτώμα σήμερα, δεν την παλεύω. «Πού ένα πάμε κάνα ταξίδι φέτος;» = Πού θα πάμε ταξίδι φέτος;
Στην Κύπρο, οι Έλληνες κάτοικοι του νησιού, έχουν αναπτύξει έναν συγκεκριμένο τρόπο ομιλίας, μία συγκεκριμένη διάλεκτο με μοναδικά χαρακτηριστικά. Η κυπριακή διάλεκτος κατατάσσεται, μαζί με την κρητική και τις διαλέκτους των Δωδεκανήσων, στη νοτιοανατολική διαλεκτική ομάδα.
Παρουσιάζει φωνολογική απόκλιση από την κοινή νεοελληνική, οι ρηματικές της καταλήξεις σε κάποια πρόσωπα είναι διαφορετικές και η προσωπική αντωνυμία εντοπίζεται και εδώ μετά από το ρήμα.
Όσον αφορά το λεξιλόγιό της, έχει λέξεις αρχαιοελληνικής, τουρκικής, αγγλικής, γαλλικής και ιταλικής προέλευσης. Η διάλεκτος είναι αρκετά ζωντανή, ομιλείται σε κάθε γωνιά του νησιού και η νέα γενιά δείχνει να την προτιμά. Για αιώνες αντιμετωπιζόταν ως λόγια γλώσσα.
Αρβανίτικη διάλεκτος: Άι τσε θότε τε βερτέτενε, σ’ κα ανάγγη νγα’ σουμε ξίου (Αυτός που λέει την αλήθεια, δεν έχει ανάγκη από πολλά λόγια)«Παλαθούρε» = Παράθυρο
«Στέπι» = Σπίτι
«Κιελ» = Ουρανός
«Ντέτι» = Θάλασσα
Τα Αρβανίτικα αποτελούν κλάδο της τόσκικης διαλέκτου της Αλβανικής γλώσσας και αποτελούν την αρχαιότερη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα. Ουσιαστικά αποτελεί μητρική της αρχαίας ελληνικής και αυτό φαίνεται από πολλές λέξεις. Άλλωστε με την αρβανίτικη γλώσσα ερμηνεύτηκε ο δίσκος της Φαιστού.
Η βλάχικη διάλεκτος: Μέρου σουμ μέρου κάντι (Το μήλο κάτω από τη μηλιά θα πέσει)«Αντούνα, καντ’ χίι τίνιρ’ , σ’ άι καντ’ αουσέστι» = Μάζευε όταν είσαι νέος για να ‘χεις όταν γεράσεις.«Νου αρ στέψου αλάντζ, κάπου λάιου ανόστ άρι στέψου» = Δεν μας φταίνε οι άλλοι, το μαύρο μας κεφάλι φταίει.
Τα βλάχικα είναι μια γλώσσα προφορική και δεν υπάρχει σε γραπτά. Αποτελεί μία από τις τέσσερις ρομανικές νεολατινικές γλώσσες της βαλκανικής λατινικής, οι οποίες μιλούνταν στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία.
Μαθαίνονται από γενιά σε γενιά και πάντα προφορικά. Στις αστικοποιημένες βέβαια περιοχές έχει εγκαταλειφθεί η γλώσσα, ενώ στην περιφέρεια πολλά παιδιά την μιλούν.
Τσακώνικη διάλεκτος: Γρούσα νάμου είνι τα Τσακώνικα. Ρωτήετε να νιούμ’ αλήωι (Γλώσσα μας είναι τα Τσακώνικα. Ρωτήστε να σας πουν)«Τσ’ ες ποίου;» = Τι κάνεις;
«Καούρ ερέκαμε νιούμου» = Καλώς σας βρήκαμε
«Τσούνερ έσι;» = Ποιανού είσαι;
Η τσακώνικη διάλεκτος αποτελεί πρόγονο του Λακωνικού τμήματος της αρχαίας δωρικής
Τα τσακώνικα μιλούνται ακόμα σε χωριά της Λακωνίας όπως το Λεωνίδιο, ο Τύρος, η Πραγματευτή, τα Πέρα Μέλανα, τα Σαπουνακέικα και ο Πραστός, ενώ το βόρειο ιδίωμα της διαλέκτου χρησιμοποιείται στην Σίταινα και στην Καστάνιτσα.
Την τσακώνικη την χρησιμοποιούν περισσότερο ηλικιωμένοι άνθρωποι που ασχολούνται με την κτηνοτροφία, αλλά και κάτοικοι των ορεινών οικισμών. Όταν βρεθούν δύο μεταξύ τους θα μιλήσουν, όμως σε κύκλο που βρίσκονται και άλλοι δεν θα το κάνουν. Σίγουρα κινδυνεύει, όπως κινδυνεύουν και όλοι οι διάλεκτοι.
